बलिउडका चर्चित निर्देशक सञ्जय लीला भन्सालीको वेब सिरिज ‘हिरामाण्डी–द डायमण्ड बजार’ नेटफ्लिक्समा रिलिज भएको छ।
हिरामण्डी सार्वजनिक भएसँगै सिरिन्जकाे चर्चा पनि चक्रिदैं गएकाे छ। हिरामण्डी हेरेर कतिपय दर्शकले प्रशंसा गरिरहेका छन् भने कतिपयले आलोचना समेत गर्न भ्याएका छन्।
हिरामण्डीको कथा भारतको विभाजन हुनुअघि लाहोरमा बस्ने एक वेश्या मल्लिका जानको जीन्दगी र उनको कोठेको वरिवरि घुम्छ।
सदियौं वर्षअघि हिरामण्डी नृत्य, संगीत र सभ्यताको केन्द्र हुने गथ्यो। तर समय परिवर्तन भएसँगै यो क्षेत्रलाई ‘बदनामीको दाग’ लाग्यो।
इतिहासकारका अनुसार उक्त क्षेत्रको इतिहास ४५० वर्ष पुरानो छ। जसको कथा निकै रोचक छ।
कसरी आयो हिरामण्डीको अस्तित्व?
बादसाह अकबरको पालामा लाहोर सहर सल्तनतका केन्द्रिय सहर थियो। त्योबेला हिरामण्डी क्षेत्रलाई ‘शाही मोहल्ला’ भनेर चिनिन्थ्यो।
आजपनि लाहोरका केही क्षेत्रहरू जस्तै हैदरी गली, तुबी गली, हिरामण्डी र किला रोडमा रहेको नोभेल्टी चोकहरू ‘शाही मोहल्ला’ नामले प्रसिद्ध छन्।
शाही कालमा राजपरिवार बस्ने र त्यसको वरपरका कर्मचारी बस्ने क्षेत्रलाई ‘शाही मोहल्ला’ भनिन्थ्यो।
अहिले पनि रिक्सा र ट्याक्सीबाट ती क्षेत्रमा जानेहरूले ‘शाही मोहल्ला’ भन्ने गर्छन। त्यहाँ अवस्थित धेरै ‘कोठाहरू’ मुगल कालमा बनेका थिए जुन त्योबेलाको स्वर्ण युग थियो।
उनी भन्छिन्, ‘कोठा’ शब्दलाई आजकल जसरी व्याख्या गरिन्छ, त्यो सही होइन। एक समय थियो जब कोठा कलाको केन्द्र थियो जहाँ गायन, संगीत र नृत्य मात्र हुन्थ्यो।’
कोठासँग जोडिएका महिलाहरूले आफूलाई कलाकार या अभिनेत्री भन्ने गर्थे। त्यहाँ उत्कृष्ट लेख र कविता लेखिन्थ्यो। कोठाहरूमा निकै उच्च स्तरको चर्चा हुन्थ्यो, मानिसहरू कुराकानीको सीप सिक्न पनि त्यहाँ पुग्थे।
उनका अनुसार समाजमा वार्ता र तर्क कसरी गर्ने भन्ने जान्नका मानिसहरु त्यहाँ पुग्ने गर्थे। यद्यपि लाहोर १६ औं शताब्दीको अन्त्यसम्म मुगल सल्तनको केन्द्र थिएन तर सत्ताको प्रभाव रहिरह्यो।
कसरी चर्चामा आयो ‘शाही मोहल्ला’?
करण जोहरको फिल्म ‘कलंक’मा ‘हसनाबाद’ नामको सहर देखाइएको छ, जसको प्रेरणा हिरामण्डी क्षेत्रबाट लिइएको देखिन्छ।
मुगलहरूको पतनसँगै भारतीय उपमहाद्वीपमा मराठाहरू बलियो हुँदै गएका थिए र अहमद शाह अब्दालीको आक्रमणको सामना गरिरहेका थिए।
अब्दालीले पञ्जाब, उत्तरी भारत र राजपुतानामा आक्रमण गरे र उनको सेनाले सुरुमा धोबी मण्डी र हिरामंडी नजिकै मोहल्ला दारा शिकोह क्षेत्रमा आफ्नो शिविर स्थापना गरे। त्यहाँ बसोबास गर्ने गणिकाको पनि राजपरिवारका सदस्यहरूसँग सम्पर्क थियो।
अब्दालीको आक्रमणपछि उत्पन्न भएको अवस्थाका कारण यस क्षेत्रमा गरिबी र पैसाको सट्टामा वेश्यावृत्तिको व्यापार बढ्न थालेपछि त्यहाँको वेश्यालयमा बस्ने महिलाहरू वेश्यावृत्तिको पेसा रोज्न बाध्य भए।
यो अवस्था देखेर गरिबीले पीडित महिलाहरु रोजगारीका लागि यो पेशामा आउन थाले। त्यसबेला मुगल गभर्नरले अब्दालीको आक्रमणलाई रोक्न खोजिरहेका थिए।
विभिन्न गुट र सेनाबीचको द्वन्द्वका कारण उत्पन्न अराजकताका कारण यो क्षेत्र पनि प्रभावित भएको थियो। सोही अवधिमा महाराजा रणजीत सिंहका दिवान हीरा सिंहको नामबाट शाही इलाकाको नाम हिरामण्डी राखिएको थियो।
महाराजा रणजीत सिंहको शासनकालमा, लाहोर फेरि एक प्रमुख केन्द्रको रूपमा देखा पर्यो र यसको शाही महिमा फर्कियो र यो प्रवृत्ति मार्च १८४९ मा ईस्ट इन्डिया कम्पनीले लाहोर कब्जा नगरेसम्म जारी रह्यो।
ब्रिटिस युग र हिरामण्डी
प्राध्यापक शर्माका अनुसार अंग्रेज सत्तामा आएपछि विद्रोहको कारण बन्न सक्ने सबै कुरा बन्द गर्न थाले र वेश्याका लागि पनि लाइसेन्स अनिवार्य गरिएको थियो।
प्रोफेसर शर्माका अनुसार जब वेश्यालयको लाइसेन्स प्रणाली सुरु भयो, तब प्रहरीले कानुन कार्यान्वयन गर्न ती ठाउँमा छापा मार्न थाल्यो।
अङ्ग्रेजी शासनकालमा प्रहरी अनुसन्धानको बहानामा जुनसुकै बेला त्यहाँ छापा मार्ने गर्दथ्यो। त्यही अवस्था देखेर मानिसहरू त्यहाँ आउन छोडे र बिस्तारै यस ठाउँको धारणा परिवर्तन हुन थाल्यो।
प्राध्यापक शर्माका अनुसार यही परिवर्तनका कारण सामाजिक जीवनको एउटा हिस्सा अर्थात् वेश्यालयलाई सम्मानका साथ हेर्दा इतिहासको हिस्सा बन्न थाल्यो र अन्ततM यो क्षेत्र वेश्यावृत्तिको अड्डाका रूपमा मात्र कुख्यात भयो।
फिल्ममा हिरामण्डी
दादासाहेब फाल्केले १९१३ मा पहिलो हिन्दुस्तानी फिल्म बनाएका थिए।
सुरूवाती दिनहरूमा महिलाले चलचलित्रहरूमा अभिनय गर्दैनन् थिए साेहीकारण पुरुषहरूले महिलाकाे नक्कल गरेर फिल्ममा महिलाकाे अभिनय निवाह गर्थे।
अविभाजित भारत र पाकिस्तानको फिल्म उद्योगमा काम गर्ने धेरै कलाकारहरूको जरा हिरामण्डीमा छ।
भारत र पाकिस्तानको विभाजनपछि त्यहाँ बसोबास गर्ने धेरै मानिस भारत आए र यहाँ फिल्म उद्योग र अन्य क्षेत्रमा लागेर जीवनयापन गर्न थाले।
पाकिस्तानी लेखिका फौजिया सईदले पनि आफ्नो पुस्तकमा हिरामण्डीको बारेमा लेखेकी छिन्। उनले आफ्नो पुस्तक ‘ट्याबुः द हिडन कल्चर अफ ए रेड लाइट एरिया’ लेख्न ८ वर्ष हिरामण्डीमा अनुसन्धान गरिन्।
फौजिया सईदले त्यहाँ बस्ने महिला र समुदायका अन्य व्यक्तिहरूको जीवनका धेरै पक्षहरू उजागर गरेकी थिइन्।
.JPG)
