लालीगुराँसले राताम्मे जंगल। आँखैअगाडि सेताम्य हिमाल। जंगलबीचमा कतै गोठ भेटिन्छन् त कतै ओडारका बास। डाँडा र हिमालको सौन्दर्यले मोहित हुने जंगलका चरन क्षेत्रमा भेटिन्छन् भेडाका बथान।
प्युठानको गौमुखी गाउँपालिका–३ रजवारा नाङ्गीको क्षेत्र निकै रमाइलो र लोभलाग्दो देखिन्छ। गौमुखी–नौबहिनी पर्यटकीय पदमार्गअन्तर्गतको नाङ्गी मेलबास जंगलमा लालीगुराँसको सौन्दर्यमा भेडापालक किसानले महत्त्व थपेका छन्। पुसदेखि जेठसम्म यस आसपासमा भेटिन्छन् २२ वर्षीय निशान्त पुन मगर र ६३ वर्षीय जीवन बुढामगर।
वृद्ध बुढामगरले आफ्नो जीवन भेडीगोठमै व्यतीत गरिसकेका छन्। बाल्यकालमा बुवा, बाजेसँग भेडीगोठमा बिताएको सम्झँदै उनी भेडीगोठमा काम गर्ने मजदुरका रूपमा अहिले काम गर्न थालेको बताउँछन्। 'अन्तिम समयसम्म भेडीगोठमै जीवन बिताएँ। गाउँभन्दा भेडीगोठ प्यारो लाग्दछ। गोठालो जीवन नै प्रिय बन्यो,' उनले भने।
रुकुमको तकसेरा गाउँका बासिन्दा जीवनले भेडीगोठमा आफ्नो जीवनको अधिकांश समय बिताए। उमेर बढ्दै जाँदा गालाका छाला चाउरी पर्न लागे, दाँत झर्न लागे तर उनको जाँगर घटेको छैन। भेडीगोठसँगको उनको सामीप्यता उस्तै छ। गोठमा घाम, पानी, असिना र हिउँमा संघर्षमय तरिकाले रमाएका जीवन बुढ्यौली लाग्दासमेत गोठको जीवनबाट अझै थाकेका छैनन्। अझै केही वर्ष भेडीगोठमा बिताउने रहर रहेको उनको भनाइ छ।
बागलुङको निसीखोला गाउँपालिका चेलबांका २२ वर्षीय निशान्त पुन मगरले भेडा–बाख्रा चराउन थालेको चार वर्ष भयो। भेडापालन उनको पुर्ख्यौली पेसा हो। बुवा एक्लैले भेडापालन गर्न नसक्ने भएपछि कक्षा ८ मा पढ्दै गर्दा उनले पढाइ छाड्नुपर्यो। अहिले मगर भेडा चराउन बर्सेनि लेकबेँसी गरिरहेका छन्।
५५० भेडाको बथानसहित आएका मगर प्युठानको अर्खास्थित लेकाली भेगको मेलवास जंगलमा भेडाबाख्रा चराइरहेका छन्। हिउँ छल्न रुकुम, रोल्पाको उच्च पहाडी लेक चहार्दै अर्खाको गौमुखी जंगल क्षेत्रमा झरेको निशान्त पुन मगरले बताए। उनको परिवार यही पेसामै आश्रित छ।
कलिलो उमेरदेखि नै बुवासँग फिरन्ते जीवनको अनुभव गर्दै आएको बताउने निशान्तले भने, 'चरनको खोजीमा भेडाबाख्रा जता लगिन्छ, उतै पाल टाँगेर गोठ बनाएर बस्ने गरेका छौँ।' उनले बुवाले व्यतीत गरेको भेडीगोठको जीवनलाई आफूले निरन्तरता दिन लागेका हुन्। भेडापालनबाट हुने फाइदा, जीवनयापनमा आश्रित परिवारका लागि खर्चको जोहो गर्न सकिने विश्वासले उनले यो पेसालाई अँगालेका छन्।
यस क्षेत्रमा आधा दर्जन गोठ ठूलो बथानसहित रहेको पाइन्छ। भेडीगोठ सरिरहन्छन्। गोठ छिटो–छिटो सार्नुपर्ने भएकाले उति व्यवस्थित हुँदैनन्। गोठाला त्रिपालले छाएका गोठ र ओडारमुनि बस्छन्। खाने खर्च र कपडा बोकेर उनीहरू भेडाको बथानसहित चरन क्षेत्र रहन्छन् भने खाने खर्चको हप्तामा एकपटक नजिकका गाउँ, आफ्नो घर क्षेत्रबाट खर्च पुर्याउने गरिएको हुन्छ।
वर्षमा झन्डै ११ महिना खुला आकाशमुनि जंगलमै रात बिताउने उनले हिउँदभन्दा वर्षामा दैनिकी कष्टकर हुने सुनाए। जाडो याममा हिउँ पर्न थालेपछि गोठमा काम गर्नेहरू घर फर्किन्छन्। उनले वर्षामा पाठापाठी हुर्काउन बढी समस्या हुने बताए।
मगरले भेडाबाख्रा चराउन ल्याएबापत स्थानीयलाई देवालीका लागि दुई भेडा र पाँच वर्षसम्म चरन क्षेत्रका लागि एक लाख बुझाएका छन्। उनले भने, 'यो याममा सधैँ नाङ्गीको जंगलमा आउँछौँ। यहाँ पोसिलो घाँस भएकाले भेडाबाख्रा निकै मोटा हुन्छन्।'
एक सहयोगीसहित गत पुसमा यहाँ आएका मगर गर्मीयाम शुरू भएपछि भेडाबाख्रा लिएर ढोरपाटनको उकालो चढ्ने तरखरमा छन्। उनले बागलुङको ढोरपाटन क्षेत्रको लेकाली भेगमा जेठसम्म फर्केर रोल्पा, रुकुम हुँदै गोठालासँग भेडा मिसाएर चराउने बताए। जंगली जनावरबाट भेडाबाख्रा जोगाउन चार वटा भोटे कुकुर पालेका छन्। भेडी गोठाला मगरले कुकुरले जंगली जनावरबाट जोगाउन मद्दत गरेको बताए।
भेडा–बाख्रापालनबाट वार्षिक ११ लाख कमाउने मगर बताउँछन्। प्युठानसहित बागलुङ, रुकुम, रोल्पा, गुल्मी तथा अन्य थुप्रै ठाउँबाट भेडा–बाख्रा लिन चरन क्षेत्रमै ग्राहक आउँछन्। प्रतिभेडा १५ देखि २५ हजार रुपैयाँसम्ममा बिक्री हुन्छ। वर्षमा दुई पटक ऊन निकाल्ने र भेडा बिक्रीबाट वार्षिक ११ लाख रुपैयाँको कारोबार हुने र त्यसबाट चार लाख बचत हुने उनले सुनाए।
प्युठानको लेकाली क्षेत्रमा प्रशस्त भेडीगोठ छन्। स्थानीयले समेत एक सयदेखि दुई–तीन सयका हाराहारीमा भेडा पालेर बसेका छन्। प्युठान गौमुखी–३ उत्तिसेमा दुई सय वटा भेडा पालेर बसेका भविराम पुनले भेडापालन गतिलो आम्दानीको स्रोत बनेको बताए।
