गुरु–दक्षिणबारे अनेकन पौराणिक कथा प्रचलनमा छन् । त्यसमध्ये एकलव्यको कथा बढी चर्चित छन् । एकलव्यले धनुष विद्या सिक्न चाहेका थिए । तर, उनलाई धनुष विद्या सिकाउने गुरु तयार भएनन् । खासगरी गुरु द्रोणाचार्यले उनलाई धनुष विद्या सिकाउन अस्विकार गरे ।

अन्ततः एकलव्यले द्रोणाचार्यको प्रतिमा स्थापना गरे । उनैलाई गुरु मानेर धनुष विद्या सिके । यसमा उनी निपूर्ण पनि भए । पछि गुरु द्रोणाचार्यले उनलाई ‘गुरु–दक्षिण’ स्वरुप बुढी औला मागे । एकलव्यले गुरुलाई दक्षिण स्वरुप बुढी औला काटेर दिए ।

यो पौराणिक कथा आफैमा अर्थपूर्ण छ । यसले एउटा शिष्यप्रतिको लगाव, समर्पण, त्यागको मर्म बुझाउँछ ।

वास्तवमा एउटा गुरुको लागि सही गुरु–दक्षिण के हुनसक्छ ? गुरु दक्षिणाको अर्थ हो गुरुबाट प्राप्त शिक्षा, ज्ञान एवं सीपलाई अरु फैलाउने, सही उपयोग गर्ने र त्यसलाई जनकल्याणमा लगाउने । मूलतः गुरु दक्षिणाको अर्थ शिष्यको परीक्षाको सन्दर्भमा लिने गरिन्छ । गुरु दक्षिणा गुरुप्रति सम्मान वा समर्पणको भाव हो ।