नेपालको राजनीतिक यात्रामा हरेक पुस्ताले आफ्नै खालको आन्दोलन देखेको छ। प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि अग्रज पुस्ताले बलिदान दिएका थिए, बहुदलीय व्यवस्थाका लागि मध्यम पुस्ताले सङ्घर्ष गरेका थिए, र अब नयाँ पुस्ता-जेनजी भनिने नव–युवाहरू आफ्नो असन्तुष्टिको स्वर सडकमै ल्याइरहेका छन्।

तर हरेक आन्दोलनसँगै एउटा प्रश्न उब्जिन्छ: नेतृत्व कोसँग छ? जिम्मेवारी कसको हो? र परिणाम के हुन्छ अनि कुन दिशातर्फ जान्छ?

हालैको जेनजी आन्दोलनमा बालेन साहको भूमिका त्यस्तै बहसको केन्द्रबिन्दु बनेको छ। काठमाण्डौं महानगरपालिकाका निर्वाचित प्रमुख मात्र नभई सामाजिक सञ्जालमा व्यापक प्रभाव राख्ने व्यक्तित्वका रूपमा बालेनले आफ्ना पोस्ट र वक्तव्यद्वारा आन्दोलनलाई तातो बनाइदिएका छन्। तर जब आन्दोलन नियन्त्रणबाहिर गयो, हिंसा फैलियो र निर्दोष युवाहरूको रगत सडकमा बग्यो, तब प्रश्न उब्जियो-के बालेनले आफ्ना शब्द र कार्यद्वारा आन्दोलनलाई ‘कू’ (coup) जस्तै मोड दिन खोजेका थिए?

आन्दोलन र नेतृत्वको संवेदनशीलता

संस्कृत शास्त्रमा भनिएको छ-

नेतृत्वं महतां कार्यं, दोषोऽपि तेषां महत् भवेत्…

(नेतृत्व महान् कार्य हो; तर नेताको सानो त्रुटिले पनि ठूलो क्षतितर्फ डोर्‍याउँछ।)

यस श्लोकले देखाउँछ कि नेताको बोली, व्यवहार वा संकेत पनि जनसमुदायका लागि निर्णायक हुनसक्छ। बालेनका सामाजिक सञ्जालका शब्दहरूले हजारौँ युवाको भावनामा प्रत्यक्ष असर पारे। जसरी कुनै सेनापतिको आदेश सुन्नासाथ सैनिक मैदानमा दौडिन्छन्, त्यस्तै गरी बालेनका डिजिटल सैनिकहरू पनि सडकमै उत्रिए।

तर प्रश्न छ-यस्तो संवेदनशीलतामा जिम्मेवारी कति बोध भयो?

जेनजीको बलिदान र उक्साहट

जेनजी आन्दोलनमा केही युवाले साहदत पाए, धेरै घाइते भए। उनीहरूको उत्साह र बलिदानलाई नजरअन्दाज गर्न सकिँदैन। तर यो बलिदान के स्वतन्त्र निर्णय थियो, वा कसैको उक्साहटको परिणाम?

भगवद्गीताले यसबारे गम्भीर शिक्षा दिन्छ:

उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत्

(मानिसले आफैँलाई उन्नति गर, आफैँलाई पतनतर्फ नल्याऊ।)

युवा पुस्तालाई यदि यथोचित मार्गदर्शन दिइएको भए उनीहरूको उर्जा र बलिदान सृजनात्मक दिशातर्फ जान सक्थ्यो। तर सामाजिक सञ्जालका उक्साहटी पोस्टहरूले आन्दोलनलाई अनियन्त्रित बनायो।

सेनापतिको अभाव

बालेनले आफ्नो लोकप्रियता प्रयोग गरी आन्दोलनलाई बलियो स्वर दिइहाले। तर निर्णायक क्षणमा जब गोली चल्यो, निर्दोषहरू ढले, संसद भवन अगाडि युवाहरू भिडे—त्यतिबेला बालेन स्वयं अग्रपङ्तिमा देखा परेनन्।

यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत… (गीता)

(जब–जब धर्ममा अधोपतन हुन्छ, तब–तब नेतृत्वलाई स्वयं उपस्थित हुनुपर्छ।)

यदि उहाँ साँच्चै योद्धा थिए भने, आफ्नो कार्यकर्तालाई जोगाउने, संसद अगाडि नवनवीन शैलीमा आन्दोलनलाई व्यवस्थित गर्ने दायित्व थियो। तर त्यो भएन। परिणामस्वरूप, युवाहरू मात्र गोली खान बाध्य भए, तर नेतृत्व सुरक्षा कवचभित्र रह्यो।

‘कू’ (Coup) को आरोप

नेपालको इतिहासमा ‘कू’ भन्ने शब्द गम्भीर छ। सेनाले शक्ति कब्जा गर्दा, वा व्यवस्थापिका–कार्यपालिका असन्तुलित हुँदा, त्यस्तो शब्द प्रयोग गरिन्छ। यहाँ, जेनजी आन्दोलनलाई बालेनले आफ्नो लोकप्रियता प्रयोग गरेर सत्ता कब्जाको अवसरमा रूपान्तरण गरेको आरोप लाग्छ।

यद्भावं तद्भवति

(नेताको भावना जस्तै जनता बन्छन्।)

यदि नेताले सत्ता हस्तगत गर्ने महत्वाकांक्षा राखे भने, त्यसै अनुरूप कार्यकर्ता पनि त्यही बाटोतर्फ धकेलिन्छन्। आन्दोलनलाई ‘नयाँ नेपालको नयाँ शैली’ का रूपमा प्रस्तुत गर्न सक्थे, तर बालेनले त्यो अवसर प्रयोग गरेनन्। बरु आरोप यही छ कि सामाजिक सञ्जालमार्फत उनी आफ्नै राजनीतिक शक्ति बढाउने ध्येयमा थिए।

 जिम्मेवारी र नैतिकता

राजनीतिमा जिम्मेवारी केवल बोलाइमा मात्र होइन, उपस्थितिमा पनि हुन्छ। जनताको आँसु, युवाको रगत र समाजको विध्वंससँगै नेताले आफ्नो भूमिका स्पष्ट गर्नैपर्छ।

न हिंसास्मात् परं धर्मं

(हिंसाभन्दा माथि धर्म छ; हिंसा कुनै पनि हालतमा धर्म ठहरिँदैन।)

यदि नेतृत्वले हिंसा रोकेन भने, त्यसको दोष पनि नेतृत्वकै काँधमा आउँछ।

निष्कर्ष: नयाँ नेपालको नयाँ प्रश्न

जेनजी आन्दोलनले नेपालको राजनीतिक संस्कृतिमा एउटा नयाँ प्रश्न उठाएको छ-डिजिटल नेतृत्व, सडक नेतृत्व र वास्तविक उपस्थितिको सन्तुलन कसरी गर्ने? बालेनले लोकप्रियता पाए, तर जिम्मेवारीको प्रश्न अझै उत्तरविहीन छ।

नेपालको लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउन अब चाहिने कुरा तीनवटा छन्—

- नेताको स्पष्टता र जवाफदेहिता,

- आन्दोलनलाई हिंसा–रहित दिशातर्फ लैजाने मार्गदर्शन,

- युवाको उर्जालाई राजनीतिक साक्षरतासँग जोड्ने दीर्घकालीन योजना।

यदि यी तीन कुरा सुनिश्चित भएनन् भने, हरेक आन्दोलन केवल क्षणिक उर्जा र विनाशको घेरामा मात्र सीमित हुनेछ।

संस्कृत श्लोकले अन्त्यमा स्मरण गराउँछ:

धर्मो रक्षति रक्षितः

(धर्मलाई जसले रक्षा गर्छ, धर्मले नै उसको रक्षा गर्छ।)

नेपालको नयाँ पुस्ताले धर्म–अर्थ–नीति–नैतिकताको सहि बाटो रोजे भने, लोकतन्त्र केवल टुट्ने होइन, झन् सबल हुनेछ।