तिलक केसी

ग्रामीण क्षेत्रहरूमा विकासको गति शहरी क्षेत्रको तुलनामा प्रायः सुस्त हुन्छ। अशिक्षा, बेरोजगारी, आधारभूत सेवाको अभाव र पुरानो प्रविधिको प्रयोगजस्ता समस्याहरू ग्रामीण विकासका मुख्य चुनौतीहरू हुन्। यद्यपि, सूचना प्रविधिको तीव्र विकासले यी चुनौतीहरूको समाधान गर्दै ग्रामीण विकासलाई द्रुत गतिमा अगाडि बढाउने सम्भावना दिएको छ।

सूचना प्रविधिले शिक्षादेखि स्वास्थ्य, कृषि, रोजगारी र सरकारी सेवा प्रवाहमा महत्वपूर्ण परिवर्तन ल्याउन भूमिका खेलेको छ। ग्रामीण विकास र सूचना प्रविधिको पारस्परिक सम्बन्धले समग्र समाजलाई दीर्घकालीन फाइदा पुर्‍याउँने अपेक्षा लिइएको छ।

ग्रामीण क्षेत्रका मुख्य चुनौतीहरूमा इन्टरनेट र विद्युत् पूर्वाधारको अभाव, डिजिटल साक्षरताको कमी र स्थानीयस्तरमा दक्ष जनशक्तिको अभाव रहेका छन्। यसबाहेक भौगोलिक विकटताका कारण धेरै सेवाहरू सीमित छन्।

सूचना प्रविधिको विकासले यी समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्दै ग्रामीण समुदायलाई नयाँ अवसरहरू प्रदान गर्न सक्दछ। नेपालजस्तो देशहरूमा इन्टरनेट पहुँच विस्तार, मोबाइल फोनको व्यापक प्रयोग र डिजिटल उपकरणहरूको सस्तो उपलब्धताले ग्रामीण क्षेत्रमा सूचना प्रविधिको प्रभाव बढाउँदै लगेको छ।

ग्रामीण क्षेत्रमा सूचना प्रविधिको प्रयोगका क्षेत्रहरू

शिक्षाः डिजिटल शिक्षा प्रणालीको विकासले ग्रामीण क्षेत्रका विद्यार्थीहरूलाई उच्च गुणस्तरको शिक्षामा पहुँच पुर्‍याएको छ। उदाहरणका लागि, अनलाइन पाठ्यक्रम र ई–लर्निङ प्लेटफर्महरू, जस्तै ‘ई–पाठशाला,’ ले ग्रामिण विद्यार्थीहरूलाई विश्वव्यापी ज्ञानमा पहुँच दिन्छ। टेलि–एजुकेशन प्रणालीमार्फत शहरी शिक्षण संस्थासँग ग्रामीण विद्यालयहरूलाई जोड्ने प्रयास भइरहेको छ। यसले विद्यार्थीहरूको शैक्षिक स्तर उकास्न मद्दत पुर्‍याएको छ।

स्वास्थ्य सेवाः ग्रामीण क्षेत्रहरूमा स्वास्थ्य सेवाको पहुँच सुधार्न सूचना प्रविधिले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। टेलि–मेडिसिन प्रणालीले विकट क्षेत्रका बिरामीहरूलाई विशेषज्ञ डाक्टरहरूसँग परामर्श गर्ने सुविधा दिएको छ। स्वास्थ्यसम्बन्धी मोबाइल एप्सले प्राथमिक स्वास्थ्य सेवाबारे जानकारी दिनुका साथै विभिन्न रोगको रोकथामका उपायहरू सिकाउन मद्दत पुर्‍याउँछ। डिजिटल डाटा व्यवस्थापन प्रणालीमार्फत बिरामीहरूको रेकर्ड सुरक्षित राख्न र समयमै उपचार गराउन सकिन्छ।

कृषिः कृषि क्षेत्रको आधुनिकीकरणमा सूचना प्रविधिको प्रभाव अत्यन्त ठूलो छ। स्मार्ट कृषि उपकरण र कृषि सूचना प्रणालीको प्रयोगले किसानहरूलाई मौसम पूर्वानुमान, बालीको अवस्था, र रोग नियन्त्रणबारे जानकारी पुर्‍याउँछ। साथै, अनलाइन बजार प्लेटफर्महरूले किसानहरूलाई आफ्ना उत्पादनको उचित मूल्यमा पहुँच पुर्‍याउने अवसर प्रदान गरेका छन्। नेपालमा ‘कृषक’ एपजस्ता प्रणालीहरूले किसानहरूको उत्पादन र आम्दानीमा वृद्धि गरेका छन्।

रोजगारी र उद्यमशीलताः ग्रामीण क्षेत्रमा रोजगारी सिर्जना गर्न र उद्यमशीलता प्रवर्द्धन गर्न सूचना प्रविधिले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। डिजिटल मार्केटिङ प्लेटफर्महरूले ग्रामीण उद्यमीहरूलाई आफ्ना उत्पादन र सेवाहरू अनलाइन प्रवर्द्धन गर्न सक्षम बनाएका छन्। फ्रिलान्सिङ प्लेटफर्महरूको विकासले ग्रामीण युवा वर्गलाई डिजिटल सीपको आधारमा रोजगारीका नयाँ अवसरहरू सिर्जना गर्न प्रेरित गरेको छ। यस्तै, डिजिटल सीप विकास प्रशिक्षण कार्यक्रमहरूले ग्रामिण जनतालाई प्रतिस्पर्धी बनाएको छ।

सरकारी सेवाः सूचना प्रविधिको प्रयोगले सरकारी सेवा प्रवाहलाई सहज, छिटो, र पारदर्शी बनाएको छ। ई–गभर्नेन्स प्रणालीले ग्रामीण क्षेत्रका नागरिकहरूलाई अनलाइन सेवामा पहुँच पुर्‍याएको छ। यो प्रणालीले सरकारी योजनाको प्रभावकारी कार्यान्वयनका साथै नागरिकहरूको विश्वास जित्न सहयोग गरेको छ।

सूचना प्रविधिको प्रभावहरू

सूचना प्रविधिले ग्रामीण क्षेत्रमा आर्थिक क्रियाकलापमा ठूलो परिवर्तन ल्याएको छ। डिजिटल बजार र अनलाइन प्लेटफर्महरूको माध्यमबाट ग्रामीण उत्पादकहरूले आफ्ना उत्पादनलाई राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय बजारसम्म पुर्‍याउन सक्षम भएका छन्। यसले उत्पादनमा वृद्धि हुनुका साथै किसान र उद्यमीहरूको आम्दानी वृद्धि गरेको छ। ग्रामीण क्षेत्रमा लघु उद्यमहरूको प्रवर्द्धनले रोजगारीका नयाँ अवसरहरू सिर्जना गरेको छ।

सामाजिक सञ्जाल र डिजिटल प्लेटफर्महरूले ग्रामीण क्षेत्रका मानिसहरूलाई विश्वव्यापी स्तरमा जोड्न मद्दत गरेका छन्। यसले उनीहरूलाई नयाँ ज्ञान र प्रविधिबारे जानकारी गराउनुका साथै समाजमा सकारात्मक सोच र व्यवहार विकास गर्न प्रेरित गरेको छ। परम्परागत पद्धतिहरूलाई प्रतिस्थापन गर्दै नयाँ प्रविधिको प्रयोगले ग्रामीण क्षेत्रलाई आधुनिकीकरणतर्फ उन्मुख बनाएको छ। यसले उत्पादकत्वमा वृद्धि गर्नुका साथै सेवाहरूलाई अझ प्रभावकारी बनाएको छ।

चुनौतीहरू र समाधानः ग्रामीण क्षेत्रमा सूचना प्रविधिको प्रभावकारी प्रयोगमा केही प्रमुख चुनौतीहरू छन्। इन्टरनेट र विद्युत् पहुँचको समस्या, डिजिटल साक्षरताको कमी, र प्रभावकारी नीतिको अभावले सूचना प्रविधिको विस्तारमा बाधा पुर्‍याएको छ।

यस्ता चुनौतीहरुको समाधान गर्न

डिजिटल साक्षरताका अभियान सञ्चालन गरी ग्रामीण जनतालाई प्रविधिको प्रयोगमा प्रशिक्षित गर्नुपर्छ।

सस्तो र भरपर्दो प्रविधिको विकास गर्न आवश्यक छ।

ग्रामीण क्षेत्रमा सूचना प्रविधिको विस्तारका लागि स्पष्ट र प्रभावकारी नीतिहरूको कार्यान्वयन गर्नुपर्छ।

नेपालमा सूचना प्रविधिको सफल प्रयोग

नेपालमा ग्रामीण क्षेत्रमा डिजिटल शिक्षाको प्रवर्द्धन गर्ने ‘ई–पाठशाला’ अभियान सफल उदाहरण हो। यसले विद्यार्थीहरूलाई गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्न मद्दत गरेको छ। यस्तै, ‘कृषक’ एपको प्रयोगले किसानहरूलाई आधुनिक कृषि प्रविधिबारे जानकारी दिनुका साथै बजारसँग जोड्न सहयोग गरेको छ।

भारतको ‘डिजिटल ग्राम योजना’ र बंगलादेशमा टेलि–मेडिसिनको सफल कार्यान्वयनले ग्रामीण क्षेत्रमा सूचना प्रविधिको प्रभावकारिता देखाएको छ। यी उदाहरणहरूले सूचना प्रविधि सही रूपमा उपयोग गर्न सके ग्रामीण विकासमा ठूलो प्रभाव पार्न सकिन्छ भन्ने प्रमाणित गरेका छन्।

ग्रामीण क्षेत्रलाई समृद्ध बनाउने प्रमुख साधनको रूपमा सूचना प्रविधिको भूमिका अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। ग्रामीण क्षेत्रमा सूचना प्रविधिको प्रभावकारी उपयोगले शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि, रोजगारी, र सरकारी सेवामा व्यापक सुधार ल्याउन सक्छ।

आगामी दिनमा ग्रामीण क्षेत्रलाई प्रविधिसँग अझ बढी जोड्नको लागि सस्तो प्रविधिको विकास, डिजिटल साक्षरतामा वृद्धि, र नीति कार्यान्वयनमा ध्यान दिनु आवश्यक छ। समग्रमा, सूचना प्रविधि ग्रामीण विकासको महत्वपूर्ण कडी बन्नेमा कुनै द्विविधा छैन।